Pisana w latach 1953–1956 „Archeologia na wyrywki”, należąca do cyklu
reportaży archeologicznych Jasienicy, stanowi w pewnym sensie kontynuację „Świtu
słowiańskiego jutra” (1952, 1954), wydanego w latach późniejszych jako
„Słowiański rodowód”.
Autor wraca w znane już sobie miejsca, gdzie wciąż trwają prace wykopaliskowe.
Ponownie zjawia się więc w Biskupinie, a także w Gdańsku i Opolu. Ogląda też
pozostałości pogańskiego kręgu kultowego na Górze Sępiej (dawnej Raduni), opisuje
magiczne zwyczaje Ślązaków przedstawione w XIII-wiecznym dziele brata Rudolfa, cystersa
z klasztoru w Rudach. Wraz z uczestnikami ekspedycji poszukuje śladów historycznych
Grodów Czerwieńskich – w Gródku Nadbużnym (dawny gród Wołyń), Czermnie
(Czerwień) i Sąsiadce (Sutiejsk); przypomina pionierskie prace Zoriana Dołęgi
Chodakowskiego, który przed ponad stuleciem badał grodziska w widłach Huczwy i Bugu.
Relacjonuje dzieje Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, najstarszego i największego
ongiś regionu górniczo-hutniczego na ziemiach polskich. Odwiedza także wsie
kurpiowskie, kreśląc zarazem obraz prowincjonalnej Polski z wczesnych lat
pięćdziesiątych.
Wykopaliska archeologiczne, pisze Jasienica, „odsłaniają dowody, że dzieje
Polski są dłuższe i bogatsze, że sama Polska bardziej dostojna i wspaniała, niż się
to komukolwiek dawniej wydawało”.
Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1909–1970)
Odznaczony pośmiertnie w 2007 roku Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski –
historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej
(„Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rzeczpospolita Obojga Narodów”).
Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej; po wojnie represjonowany. Od 1959
roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 jako jeden z 34
intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966
wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 wystąpił w obronie represjonowanych studentów,
co spowodowało zakaz publikacji jego prac.
Niniejszy zbiór reportaży archeologicznych – kolejny z cyklu po "Świcie
słowiańskiego jutra" (1952, 1954) – oparto na pierwszym, a zarazem jedynym jego
wydaniu, przygotowanym przez Książkę i Wiedzę w 1956 roku.
„Wizyty na wykopaliskach nie skończyły się w roku 1951, weszły mi raczej w nałóg
– pisał w "Słowiańskim rodowodzie" (1961, 1965). – O późniejszych – w
Wielkopolsce, na Śląsku, Kurpiach, Grodach Czerwieńskich i w Kielecczyźnie –
opowiada książka "Archeologia na wyrywki". Ukazała się w roku 1956 i ze
względu na trzytysięczny nakład jest mało znana, chocia ż osobiście uważam ją za
znacznie lepszą od "Świtu słowiańskiego jutra", który osiągnął tysięcy
dwadzieścia i całkowicie się rozszedł”.
"Archeologia na wyrywki" to pokłosie wypraw Pawła Jasienicy na wykopaliska
m.in. w Biskupinie, Opolu, Gdańsku i historycznych Grodach Czerwieńskich, głównie w
latach 1952–1955, oraz odwiedzin obozu etnograficznego na Kurpiach. Dołączenie do
książki rozdziału opisującego „dni wczorajsze” Zagłębia Staropolskiego
„wynikało – jak pisze we wstępie profesor Zbigniew Bukowski – z panującej
wówczas tendencji do rozpatrywania dziejów... w kontekście «sił wytwórczych i
stosunków produkcji», którym to studiom patronował Instytut Historii Kultury
Materialnej PAN”.
Przy opracowywaniu tekstu unowocześniono pisownię, zachowując charakterystyczne dla
pisarstwa Jasienicy formy językowe. Poprawiono też drobne nieścisłości w cytatach,
datach (np. datę śmierci Zoriana Dołęgi Chodakowskiego) i pisowni nazwisk. Dodano
nieliczne przypisy, oznaczając je cyferkami – przypisy autora oznaczone zostały
gwiazdkami.
Spis treści:
Na początku był Biskupin... prof. Zbigniew Bukowski
W Wielkopolsce i na Pomorzu
Barwy ginącej puszczy
Tradycje śląskiego obyczaju
Nad Huczwą i Bugiem
Dni wczorajsze staropolskiego okręgu
Nota wydawnicza
Indeks osób
Indeks nazw geograficznych i etnicznych
216 stron, oprawa twarda
