STUDIA NAD CZYTELNOŚCIĄ KROJÓW PISMA I PARAMETRAMI CICHEGO CZYTANIA U POLSKICH UCZNIÓW Z DYSLEKSJĄ WOLAŃSKI A. Księgarnia

Studia nad czytelnością krojów pisma i parametrami cichego czytania u polskich uczniów z dysleksją

Problematyka czytania – także w kontekście trudności w opanowaniu tej umiejętności przez dzieci z dysleksją – pozostaje od lat w polu zainteresowań badaczy reprezentujących rozmaite dziedziny nauki. Przede wszystkim sprawność ta stanowi obiekt analiz dokonywanych przez pedagogów, psychologów, lingwistów, psycholingwistów i logopedów.

W niniejszej monografii przedmiotem badań własnych są czytelność krojów pisma oraz parametry cichego czytania u polskich uczniów z dysleksją rozwojową. Pierwszym głównym celem badań było sprawdzenie, które spośród ogólnie dostępnych krojów pisma używanych w druku i na nośnikach elektronicznych oraz krojów zaprojektowanych specjalnie dla osób dyslektycznych są mniej, a które bardziej czytelne dla polskich uczniów w wieku 12–16 lat ze stwierdzoną dysleksją rozwojową. Dodatkowym celem analiz, który wykraczał poza obszar eksperymentu, było ustalenie, jakie cechy morfologiczne badanych krojów pisma decydują o ich czytelności. Drugim głównym celem badań było ustalenie parametrów cichego czytania tekstów polskojęzycznych u uczniów dyslektycznych w wieku 12–16 lat.

Książka stanowi typową monografię naukową poświęconą czytelności krojów pisma w kontekście procesu czytania ze zrozumieniem. Choć formalnie ma wiele cech wykładu akademickiego, to w treści stara się być pragmatyczna. Charakterystyka procesu czytania, omówienie znaków pisma w systemie języka i w tekście typograficznym, w końcu opis morfologii i stylistyki łacińskiego pisma typograficznego dokonywane są zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia.

Książka ma charakter interdyscyplinarny. Daje szerokie spojrzenie na neurobiologiczny aspekt procesu czytania. Stanowi także kompendium wiedzy na temat krojów pisma i klasyfikacji jego odmian. Publikacja łączy zagadnienia językoznawcze (grafematyka i grafetyka), logopedyczne (zaburzenia czytania) oraz typograficzne (cechy strukturalne i morfologia pisma). Dużą wartością pracy jest jej komponent eksperymentalny Są to pierwsze na polskim gruncie badania okulograficzne, które poddają analizie czytelność krojów pisma wśród uczniów z dysleksją rozwojową.

Wstęp 13
1. Czytelność polskojęzycznego tekstu typograficznego dla dzieci i młodzieży w perspektywie badawczej i normalizacyjno-edytorskiej            . 16
2. Przedmiot badań własnych oraz zakres opracowania              24
3. Konwencje zapisu                             31
Podziękowania                               . 33

CZĘŚĆ PIERWSZA. Analiza i krytyka piśmiennictwa          . 35

Wprowadzenie                               . 36

ROZDZIAŁ 1. Proces czytania w normie i patologii – perspektywa transdyscyplinarna                       37
1.1. Istota wizualnego przetwarzania języka                    38
1.2. Neurobiologiczne uwarunkowania procesu czytania             . 44
1.3. Psycholingwistyczne modele procesu czytania                 59
1.4. Aktywność okulomotoryczna w procesie czytania               . 70
1.5. Formy i style lektury, tempo oraz techniki czytania               82
1.6. Symptomatologia i patomechanizm zaburzeń procesu czytania u osób z dysleksją rozwojową, hiperleksją i aleksją                       94

ROZDZIAŁ 2. Pismo i jego znaki w systemie języka i w tekście (typo)graficznym   120
2.1. Grafematyka i grafetyka jako subdyscypliny językoznawcze           121
2.2. Pismo w ujęciu grafematycznym i grafetycznym                123
2.3. Jednostki pisma alfabetycznego i tekstu (typo)graficznego           . 129
2.4. Grafemy w piśmie alfabetycznym                      . 136
2.5. Alografy pozycyjne, ortograficzne i fakultatywne w piśmie alfabetycznym     143
2.6. Reguły odpowiedniości grafem–fonem na przykładzie języka polskiego      147
2.7. Grafematyczne cechy dystynktywne podstawowych grafemów pisma łacińskiego                                162
2.8. Czytelność łacińskiego pisma typograficznego i złożonego nim tekstu      . 169

ROZDZIAŁ 3. Morfologia łacińskiego pisma typograficznego w ujęciu grafetycznym                         . 196
3.1. Geometria łacińskiego pisma typograficznego                 196
3.2. Elementy budowy liter pisma typograficznego i ich tradycyjne nazwy      201
3.3. Cechy strukturalne krojów łacińskiego pisma typograficznego          208
3.3.1. Kroje szeryfowe i bezszeryfowe                    208
3.3.2. Kroje jedno- i dwuelementowe                    213
3.3.3. Kroje proporcjonalne i nieproporcjonalne               . 215
3.3.4. Całkowita wysokość kroju pisma oraz wysokość minuskuły i majuskuły . 216
3.3.5. Dukt i rytm kroju pisma                       218
3.3.6. Ciężar optyczny kroju pisma                     219
3.4. Cechy graficzne odmian krojów łacińskiego pisma typograficznego       . 220
3.4.1. Grubość, szerokość i pochylenie znaków pisma             220
3.4.2. Matryca wariantów kroju pisma                   . 225
3.4.3. Warianty graficzne krojów w różnych przedziałach stopnia pisma     226
3.4.4. Stylistyczne warianty glifów                     . 228

ROZDZIAŁ 4. Klasyfikacja i charakterystyka odmian stylowych pisma dziełowego                          . 231
4.1. Przegląd najważniejszych współczesnych klasyfikacji odmian stylowych pisma typograficznego                              232
4.1.1. Klasyfikacja F. Thibaudeau (Francja, 1924)               234
4.1.2. Klasyfikacja M. Voxa i Association Typographique Internationale (Francja, 1952, 1962–2021)                      235
4.1.3. Klasyfikacja A. Novaresego (Włochy, 1957)               237
4.1.4. Klasyfikacja H. Zapfa i W. Wengena oraz Deutschen Instituts für Normung (Niemcy, 1964)                           238
4.1.5. Klasyfikacja British Standards Institution (Wielka Brytania, 1967)     239
4.1.6. Klasyfikacja Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości (Polska, 1973)                           . 240
4.1.7. Klasyfikacja J. Solpery (Czechosłowacja, 1977)             . 241
4.1.8. Klasyfikacja Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Poligraficznego (Polska, 1977)                           . 242
4.1.9. Klasyfikacja R. Bringhursta (Kanada, 1992)               242
4.1.10. Klasyfikacja pism drukarskich ART (Polska, 1993)           . 243
4.1.11. Klasyfikacja H.P. Willberga (Niemcy, 2001)               245
4.1.12. Klasyfikacja C. Dixon (Wielka Brytania, 2001)             . 246
4.2. Odmiany stylowe łacińskich krojów dziełowych – próba klasyfikacji własnej   248
4.2.1. Kroje dziełowe ogólnego przeznaczenia (antykwy)           . 250
4.2.1.1. Antykwa wczesnorenesansowa (wenecka, humanistyczna)    253
4.2.1.2. Antykwa późnorenesansowa (francuska, aldyńska)       . 255
4.2.1.3. Antykwa barokowa (niderlandzka)              256
4.2.1.4. Antykwa klasycystyczna                   258
4.2.1.5. Egipcjanka                        . 259
4.2.1.6. Neogrotesk                        . 262
4.2.1.7. Grotesk amerykański                    263
4.2.1.8. Grotesk geometryczny                   . 265
4.2.1.9. Grotesk humanistyczny                   266
4.2.1.10. Antykwy dwuelementowe modyfikowane           . 267
4.2.1.10.1. Antykwa szkocka                 267
4.2.1.10.2. Antykwa typu klarendon             . 269
4.2.1.10.3. Antykwy bezszeryfowe lub z szeryfami skrytymi   . 270
4.2.2. Kroje dziełowe specjalnego przeznaczenia               . 271
4.2.3. Kroje dziełowe martwe                       . 273
4.2.3.1. Kroje łamane (gotyckie i postgotyckie)            . 274
4.2.3.1.1. Tekstura                     275
4.2.3.1.2. Rotunda                     276
4.2.3.1.3. Szwabacha                    277
4.2.3.1.4. Fraktura                     278
4.2.3.2. Kroje gaelickie (insularne)                  283

CZĘŚĆ DRUGA. Metodologiczne podstawy badań własnych        285

Wprowadzenie                               . 286

ROZDZIAŁ 5. Metodologia eksperymentalno-instrumentalnych badań czytelności krojów pisma u uczniów z dysleksją           287
5.1. Model badań i jego uzasadnienie                      . 287
5.2. Etapy postępowania eksperymentalnego                   . 288
5.3. Przedmiot i cele badań                           291
5.4. Pytania badawcze                             292
5.4.1. Pytanie główne                           292
5.4.2. Pytania szczegółowe                         292
5.5. Hipotezy badawcze                            . 293
5.5.1. Hipoteza główna                          . 293
5.5.2. Hipotezy szczegółowe                        294
5.6. Zmienne i wskaźniki pomiaru                       . 294
5.7. Metoda analizy statystycznej                        . 296
5.7.1. Analiza danych statystycznych                    . 296
5.7.2. Wizualna prezentacja danych statystycznych              . 297
5.7.3. Procedura weryfikacji hipotez badawczych               298
5.8. Organizacja i przebieg eksperymentu                    . 300
5.9. Charakterystyka badanych osób                       307
5.10. Charakterystyka materiału badawczego                   . 308
5.10.1. Kroje pisma poddawane badaniom na czytelność            . 310
5.10.2. Warstwa językowa tekstu przeznaczonego do czytania          317
5.10.3. Warstwa typograficzna tekstu przeznaczonego do czytania        324

CZĘŚĆ TRZECIA. Analiza wyników badań własnych i ich interpretacja   . 333
Wprowadzenie                               . 334

ROZDZIAŁ 6. Kompleksowa analiza formy strukturalno-graficznej krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność              . 335
6.1. Złożoność minuskuły i majuskuły polskiego alfabetu narodowego        . 335
6.2. Opis i porównanie podstawowych cech strukturalnych krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność                    343
6.2.1. Antykwa Półtawskiego                       343
6.2.2. Arial                               . 344
6.2.3. Baskerville                             344
6.2.4. Comic Sans MS                           345
6.2.5. Courier New                            346
6.2.6. Doferm                              . 346
6.2.7. Fraktur BT                             347
6.2.8. Garamond                             348
6.2.9. Georgia                              348
6.2.10. Lato                                349
6.2.11. OpenDyslexic                           . 350
6.2.12. Tahoma                              350
6.2.13. Times New Roman                         . 351
6.2.14. Verdana                              352
6.3. Analiza porównawcza szczegółowych cech strukturalnych krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność                    354
6.3.1. Całkowita wysokość kroju pisma                   . 355
6.3.2. Wysokość majuskuły                        . 357
6.3.3. Wysokość minuskuły                        . 358
6.3.4. Wysokość wydłużeń górnych i dolnych liter              . 360
6.3.5. Grubość trzonów liter                        361
6.3.6. Kontrast kresek grubych i cienkich w krojach dwuelementowych     . 363
6.3.7. Szerokość znaku pisma                       . 364
6.3.8. Szerokość spacji międzywyrazowej i świateł międzyliterowych      . 366
6.4. Odróżnialność wybranych liter w krojach pisma poddawanych badaniom na czytelność                               369

ROZDZIAŁ 7. Czytelność krojów pisma w badaniu eksperymentalno-instrumentalnym                       . 373
7.1. Rozumienie tekstu                             373
7.2. Czytelność krojów mierzona łącznym czasem czytania oraz czasem i liczbą fiksacji                                  375
7.2.1. Łączny czas czytania                        . 375
7.2.2. Łączny czas fiksacji                         378
7.2.3. Liczba fiksacji                           . 380
7.2.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności krojów pisma        . 383
7.3. Czytelność grup krojów pisma                       . 388
7.3.1. Kroje szeryfowe i bezszeryfowe                    388
7.3.2. Kroje jedno- i dwuelementowe                    388
7.3.3. Kroje proporcjonalne i nieproporcjonalne               . 389
7.3.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności grup krojów pisma      390
7.4. Subiektywna ocena czytelności krojów pisma w świetle wyników badań instrumentalnych                             393
7.4.1. Kroje pisma najbardziej i najmniej czytelne w subiektywnej ocenie badanych                             . 393
7.4.2. Związek pomiędzy subiektywną oceną krojów pisma a ich czytelnością obiektywną                            . 395
7.4.3. Dyskusja wyników dotyczących subiektywnej oceny krojów pisma     398
7.5. Czytelność pism typograficznych a wiek, płeć i korekcja okularowa        399
7.5.1. Wiek badanych uczniów                       399
7.5.2. Płeć badanych uczniów                       . 401
7.5.3. Korekcja okularowa u badanych uczniów               402
7.5.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności krojów pisma w kontekście wieku, płci i korekcji okularowej                   . 403

ROZDZIAŁ 8. Parametry cichego czytania tekstu łatwego u uczniów z dysleksją rozwojową                      405
8.1. Średnie tempo czytania cichego – analiza i dyskusja wyników          405
8.2. Średni czas fiksacji podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników    . 407
8.3. Średni czas sakkad podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników    . 410
8.4. Średni zakres fiksacji podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników   . 413

Podsumowanie wyników badań własnych oraz wnioski aplikatywne        . 417

Aneks                                   . 427
Załącznik 1. Arkusz testu badającego rozumienie czytanych fragmentów tekstu    . 428
Załącznik 2. Kwestionariusz subiektywnej oceny czytelności badanych krojów pisma . 429
Załącznik 3. Materiał językowy i typograficzny poddawany badaniom w eksperymencie                             . 430
A. Fragment 1. (krój Garamond, skala: 1 : 1)                 . 430
B. Fragment 2. (krój Arial, skala: 1 : 1)                    . 431
C. Fragment 3. (krój Baskerville, skala: 1 : 1)                 . 432
D. Fragment 4. (krój Courier New, skala: 1 : 1)                 433
E. Fragment 5. (krój Georgia, skala: 1 : 1)                   434
F. Fragment 6. (krój Lato, skala: 1 : 1)                     435
G. Fragment 7. (krój Times New Roman, skala: 1 : 1)              436
H. Fragment 8. (krój Tahoma, skala: 1 : 1)                   437
I. Fragment 9. (krój Antykwa Półtawskiego, skala: 1 : 1)             438
J. Fragment 10. (krój Verdana, skala: 1 : 1)                  . 439
K. Fragment 11. (krój Doferm, skala: 1 : 1)                  . 440
L. Fragment 12. (krój Comic Sans MS, skala: 1 : 1)               441
M. Fragment 13. (krój OpenDyslexic, skala: 1 : 1)               . 442
N. Fragment 14. (krój Fraktur BT, skala: 1 : 1)                 443

Bibliografia                                 445
Summary                                  475
Spis rycin                                  481
Spis tabel                                  489

492 strony, B5, oprawa miękka

Po otrzymaniu zamówienia poinformujemy,
czy wybrany tytuł polskojęzyczny lub anglojęzyczny jest aktualnie na półce księgarni.